In Oost-China ligt Shanhaiguan – De Oude Drakenkop. Vanaf hier loopt het gigantische verdedigingswerk van de Ming-keizers dat de Mongoolse horden buiten moest houden.

Steden waren veilig achter een extra muur; door de poorten kon iedereen China in en uit.

1

De Drakenkop is het oostelijkste punt; hier loopt de muur in zee uit.

2

Vestingen langs de hele muur huisvestten soldaten die de muur bewaakten.

3

© Osprey

Het idee voor een muur als bescherming was niet nieuw in het China van Qin. Archeologen hebben constructies gevonden van ongeveer 6000 jaar geleden en tijdens het keizerschap van Qin Shi Huang waren bijna alle steden door muren omringd.

Het Chinese woord voor stad is dan ook hetzelfde als dat voor muur.

Volgens een oud Chinees gezegde is een stad zonder muur als een huis zonder dak.

Achter de hoge muren waanden de inwoners zich veilig voor aanvallen, vooral van nomadenstammen uit het noorden. Toen steden zich tot staten aaneensloten, nam de lengte van de muren gestaag toe. Sommige waren zelfs honderden kilometers lang.

Keizer Qin had grotere ambities. Hij maakte bekend een muur van 10.000 li – meer dan 5300 kilometer – te gaan bouwen en stelde een generaal aan om leiding te geven aan 300.000 soldaten die op het werk moesten toezien.

Eerst moest de generaal arbeiders ronselen. Historici schatten dat ongeveer een miljoen boeren naar de bouwplaatsen in het noorden gestuurd werden om dwangarbeid te verrichten.

Ook gevangenen werden massaal vrijgelaten en naar het noorden gestuurd. Ter onderscheiding van de boeren droegen ze ketens, werden ze kaalgeschoren en werd hun gezicht gebrandmerkt.

De muur was bijna negen meter hoog en zes tot negen meter breed, onderaan het breedst. Het bouwmateriaal bestond uit aarde die de arbeiders tot weer- en wind­bestendige ‘stenen’ persten.

Behalve metalen schoppen hadden de arbeiders geen gereedschap. Eerst sloegen ze met zware stenen twee rijen palen in de grond.

De kruiwagen bestond nog niet, zodat de aarde voor de muur in manden gehaald moest worden. Deze werd tussen de palen gegooid en met veel kracht samengeperst.

Het verdedigingswerk functioneerde. De oorlogszuchtige nomadenstammen die de boerenbevolking in het grensgebied teisterden, durfden hun paarden zelfs niet bij de muur te laten grazen en een tijdlang hielden de aanvallen op.

De bouw van de afschrikwekkende muur had de boerenbevolking veel leed berokkend, maar de angst voor de nomaden was groter dan de ontberingen tijdens de bouw.

De Chinese boeren leefden van de bescheiden opbrengsten van de landbouw, maar de nomadenvolken – barbaren, volgens de Chinezen – werden van kindsbeen af voor de strijd opgeleid en waren bekwame ruiters.

De boeren begrepen niets van hun leefwijze.

Een Chinese geschiedkundige schreef verbaasd dat ‘ze rondtrekken en zoeken naar water en weiden. Ze hebben geen steden met muren eromheen of vaste woonplaatsen en ze doen aan geen enkele vorm van landbouw. Ze kennen totaal geen rechtvaardigheid.’

De boeren hadden grote behoefte aan een verdedigingswerk, maar dat betekende nog niet dat de Chinezen zomaar even via de kortst mogelijke route een muur van oost naar west bouwden.

De muur is aangelegd volgens de zogenaamde feng shui-principes, die evenwicht tussen mens en natuur moeten creëren.

Zodoende volgt hij de contouren in het landschap en loopt hij met een boog om bepaalde gebieden heen.

Dit uitgangspunt vertraagde de bouw en toen de keizer in 210 v.Chr. plotseling stierf, stopte het werk zelfs geheel.

Ook al was de muur goed aangestampt en zeer sterk, hij raakte toch spoedig in verval. Tegenwoordig zijn er alleen nog wat resten van deze eerste muur over.

Jarenlang durfde geen heerser zo’n groot bouwproject aan, maar 100 jaar later ontstond tijdens de Han-dynastie de behoefte aan een nieuwe muur.

De verlengde muur kreeg een nieuwe, onbedoelde rol. China had geen oorlog met zijn buurlanden, maar werd wel geteisterd door roverbendes.

Uit angst voor overvallen vervoerden kooplui hun waardevolle lading van zijde, papier, thee, specerijen en jade langs de muur, beschermd door de soldaten.

Ook de soldaten kregen een nieuwe rol. Ze fungeerden als plaatselijke politie en douane en controleerden het verkeer dat door de poorten ging.

Vaak gingen ze bij de muur wonen, waar ze gezinnen stichtten en landbouw bedreven.

In 276 jaar bouwden de onderdanen van de Ming-keizers 6300 kilometer muur, waarvan nog steeds grote delen over zijn.

Ditmaal werd de muur bijna helemaal van steen gebouwd en moderne hulpmiddelen maakten het werk een stuk lichter.

Door de betere transportmogelijkheden konden de arbeiders steenblokken uit nabije steengroeven naar de bouwplek vervoeren, waar de soms 500 kilo zware blokken via laadhellingen of hijstoestellen op hun plaats werden gezet. ’s Winters maakte men de hellingen nat om de blokken over de ijslaag te kunnen schuiven.

Toen de Ming-keizer een nieuwe muur wilde bouwen, was men sceptisch. De twee eerdere muren hadden de staat bijna geruïneerd, maar ditmaal waren de arbeiders beter opgeleid.

Ze beschikten over beter gereedschap en materiaal dan de dwangarbeiders die de vorige muren gebouwd hadden.

De meeste bouwvakkers waren specialisten die in stukloon betaald kregen. De oude muren waren nog met de hand gebouwd; de arbeiders van de Ming-keizers kregen hulp van nieuwe technieken.

Door kruiwagens, karren,
steigers en laadhellingen kon nu niet alleen met aarde en baksteen, maar ook met rotsblokken gewerkt worden.

Werkwijze en materiaal verschilden per plaats, maar meestal bouwden de arbeiders eerst twee parallelle muren.

Het bouwmateriaal bestond uit stenen van klei – gebakken in ovens naast de muur – en grote blokken uit nabij gelegen steengroeven, die op karren naar de bouwplaats werden vervoerd.

De ruimte tussen de muren werd met aarde en kleine stenen opgevuld en goed samengeperst met behulp van een soort straatstamper.

Anders dan de twee eerste muren werd de Ming-muur door vaklui gebouwd.

Het ambitieuze bouwproject vereiste vakmanschap, zowel om het fundament met hamer en beitel te bewerken als om de mortel te mengen.

Mortel werd van kalk, klei en een geheim ingrediënt gemaakt. Pas de afgelopen jaren hebben onderzoekers kunnen vaststellen dat rijstmeel het materiaal aanmerkelijk sterker maakte.

Op sommige plaatsen is de mortel het enige wat nog rest, zo onverwoestbaar is het. De bakstenen zijn allang vergaan.

Om te waarborgen dat het metselwerk sterk genoeg was, werd het streng gecontroleerd: zodra er een stuk muur af was, schoot een boogschutter erop.

Ketste de pijl af, dan was alles in orde. Bleef hij steken in de bakstenen of de specie, dan was de muur te zwak.

Bij de aanleg van de muur werd een leger kundige architecten aangesteld. Eén van hen, Yi Kaizhan, vertrouwde volledig op zijn eigen berekeningen.

Toen hij was belast met de bouw van een fort langs de muur, rekende hij exact uit hoeveel bakstenen er nodig waren en bestelde precies dat aantal.

Na de vraag van zijn chef of hij voor de zekerheid geen extra stenen moest bestellen, bestelde hij er ééntje bij. Die steen wordt tegenwoordig tentoongesteld bij de muur, want Yi Kaizhan had het tot op de steen nauwkeurig goed berekend.

Het verloop van de muur en de globale vorm waren vooraf bepaald, maar de architecten konden in de afwerking wel extra elementen toevoegen.

Arbeiders maakten bijvoorbeeld afvoerpijpen die het regenwater van de muur af leidden, zodat het niet langs de muur zou sijpelen en deze zou aantasten.

Verder werden de leidingen opzettelijk aan de Chinese zijde gelegd, opdat er geen planten tegen de muur zouden groeiden waar aanvallers tegenop konden klimmen.

Om dezelfde reden werden alle bomen aan de noordkant van de Chinese Muur gekapt die te dicht in de buurt van de muur groeiden.

Langs de voltooide buitenkant strooiden de wachters zand, waarin ze als ze met hun waakhonden langs de muur surveilleerden de voetafdrukken van een eventuele vijand konden zien.

Ook had de muur speciale openingen van waaruit de verdedigers stenen op eventuele aanvallers konden gooien.

De muur liep over de bergkammen van de bergketens. Dit omdat de wachters zo het beste uitzicht hadden, maar ook omdat een hoge ligging niet makkelijk aan te vallen is.

Op veel trajecten is de muur buitengewoon steil – op een enkele plaats helt hij bijna 70 graden over. Op de steile gedeelten wordt de muur onderbroken door trappen.

De langste heeft 800 treden – evenveel als een huis van 50 verdiepingen.

Op steile stukken deed de bouwheer concessies aan de bouwstijl. Hier volgen alleen de funderingsblokken de glooiingen van het terrein, en liggen de bakstenen horizontaal.

Het zou anders te tijdrovend zijn geweest het gemetselde deel te maken. Op de allerhoogste plaatsen is de muur ook minder breed – soms maar een halve meter.

De Chinese Muur is niet gewoon één lange muur, maar een reeks van kleinere muren. Op veel plaatsen lopen twee muren parallel aan elkaar, en er zijn zijtakken die meer dan 100 kilometer het land in gaan en dan doodlopen.

Dat komt mede doordat het aanzien gaf om een muur te hebben. De bouw zorgde voor werk en een muur gaf de inwoners van het gebied een veilig gevoel.

De Grote Muur, zoals de Chinezen de aaneengesloten muur noemen, is daardoor ‘maar’ 2500 kilometer lang, maar met alle vertakkingen meegerekend ongeveer 6300 kilometer.

Archeologen vinden regelmatig nieuwe en tot dusver onbekende muurresten, waardoor de totale lengte nog toeneemt.

De muur diende om de grens af te bakenen, en niet om een ondoordringbare vesting te vormen. Hij moest vreemdelingen buitenhouden, maar ook Chinezen binnenhouden.

De machthebbers maakten de bevolking wijs dat de wereld buiten de muur beangst­igend was en de gewone Chinees vond verbanning naar de andere kant van de muur erger dan een doodvonnis.

In 1568 kreeg de muur een nieuwe hoofdarchitect, Qi Jiguang, die ontevreden was over de staat ervan.

Te veel secties waren niet met elkaar verbonden, en, zoals hij schreef: ‘Al is er maar één zwakke plek en zijn er 100 sterke, dan is het geheel zwak.’

Hij nam zich voor alle gaten in de muur te dichten en de bouwtechnische norm te verhogen, maar het project werd nooit voltooid.

Pas in 1984 veranderde China zijn houding ten aanzien van de muur. ‘Laten we ons land liefhebben en de lange muur restaureren’, zei Deng Xiaoping, de nieuwe leider.

De muur staat sindsdien op de Unesco-werelderfgoedlijst. Delen zijn herbouwd, elders is de muur nog steeds een ruïne of zo overwoekerd dat hij met moeite te vinden is.

De best begaanbare stukken zijn populaire bestemmingen voor uitstapjes en intussen is de muur China’s grootste toeristische attractie.

Een van de geliefdste plaatsen van de muur, het bergachtige deel bij Badaling, in de omgeving van Beijing, is inmiddels al door meer dan 130 miljoen toeristen bezocht.